Over on my personal blog, I explore a few ideas on avenues of atmospheric science which merit exploring in Mongolia. Please visit the site (Монгол Xэл below) and share any ideas you have!
Хэдэн долоо хоногийн өмнө би цөөн хэдэн эрдэмтэд болон бусад Монгол дах судлаачид, мөн АНУ-н засгийн газрын төлөөлөгчидийн дунд болсон шинжлэх ухааны судалгааны Монгол дах боломж хэмээх албан ёсны бус хэлэлцүүлэгт оролцосон.Судлаачид Монголд дэлхийн өөр нэг газар судалснаас илүүтэйгээр өгөөжтэй байж болох юуг судлах боломжтой вэ?Жишээ нь: Хавайн галт уулуудын оройд газарзүйн болон цаг агаарын онцлог шинжийг нь судлах одон орны ажиглалтын станц эсвэл карбоны давхар ислийн тасралтгүй үргэлжлэх үйл явцын судалгааны төв байгуулахад маш тохиромжтой байдаг. Монголын дэлхийд өөр хаа ч байхгүй шинжлэх ухааны бүтээгдэхүүн юу бэ?
Мэдээж хэрэг ийм тойм асуултын хувьд маш их хэмжээний өөр өөр төрлийн хариултыг өгөх хүн олон байх л даа гэхдээ миний хувьд агаар мандлын шинжлэх ухааны талаас судлах нь зөв гэсэн хариултыг өгч байна. Доор би Монголд хийж болох зарим агаар мандал шинжлэлийн сэдвүүдийг урт хугацааны болон богино хугацаа шаардагдах эсэхээс нь үл харгалзан жагсааж бичсэн байгаа. Миний эдгээрийг бичсэн гол зорилго бол нэгдүгээрт бусадтай санаа бодлоо солилцох, хоёрдугаарт Монголд болон гадаадад байгаа судлаачдад монголд судалж болохуйц агаар мандлын холбогдолтой сэдвүүдийг танилцуулах.
Та энэ талаар илүү нарийн дэлгэрэнгүй мэдэх үү? Танд энэ тухай хэлэх сэтгэгдэл эсвэл шүүмж байвал хуваалцаарай!
1. Монголын баруун аймгуудын өндөрлөг газруудаар цаг агаарын өөрчлөлтийг судлах зорилгоор урт хугацааны ажиглалт хийх.
Хэд хэдэн нотлох жишээ баримтууд дээр Америкт (Брадлей уул г.м) эсвэл Альпд, дундад өргөрөгийн бүс болох Европт (Георги г.м) болон бусад газруудад агаар мандлын хамгийн доод хил дэх CO2 нэгдлийн түвшин өндөрлөг газруудад агаарын температур нэмэгдсэнээс болж өөрчлөгдсөн гэж үзсэн байдаг. Түүнчлэн Монголд ч гэсэн зүүн Азид болох байх гэж тооцоолж байсан цаг агаарын өөрчлөлтийн шинж тэмдгүүд илрээд байгаа. Миний мэдэж байгаагаар бол Монголд өндөрлөг газруудын агаар мандлыг урт хугацаагаар судлах ажиглалтын станц байдаггүй. Монголд байгаа цорын ганц томоохон станц нь Дэлхийн Цаг уур Ажиглах Системийн станц бөгөөд тэр нь зөвхөн 1813м-н өндрийг хэмждэг (Доорх Монгол улсын байрзүйн зургийг сонирхоорой, Монголд 3 том уулсын систем байдаг бөгөөд 3000м-с давсан өндөртэй). Монгол улсад өндөрлөг газрын цаг уурын өөрчлөлтийн тандан судлах станц байгуулснаар Монгол дах цаг агаарын өөрчлөлтийг нарийвчлан гаргаад зогсохгүй дундад өргөрөгийн бүсэд үзүүлж буй нөлөөллийг тооцоолж, одоогийн хяналтанд байгаа газруудын хэмжээг ихэсгэх ашигтай болж байгаа юм.
2. Нууцлаг Шороон шуурга
Шороон шуурга – энэ сэдэв уйтгартай бас агаар шинжлэлтэй холбоогүй юм шиг санагдаж болох юм, гэхдээ бидний заримын хувьд энэ нь чухал бөгөөд сонирхолтой сэдэв юм. Хэрэв та дэлхий цаг уурыг ойлгохыг хүсвэл, та бидний эргэн тойронд хэр их шороо хийсэж байдгийг, тэр газраа хэр удаан оршсоныг, яаж харагддаг болохыг (хэмжээ, хэлбэр, өнгө г.м), үүлний төрөл болон үүсэлд хэрхэн нөлөөлж буйг, мөн түүнчлэн агаарт мандалд ямар үзэгдэл үүсэхэд нөлөөлж буй гэх мэт зүйлсийг мэддэг байх ёстой. Саяхан Куросаки болон Ли Сонг нарын номонд Зүүн Азид ялангуяа Монголд сул шорооны шуурга сүүлийн 10 гаруй жилд тохиож байгаагүй их хэмжээгээр нэмэгдэх болсон тухай бичигдсэн байна.
Шороон шуурга ихээр болоод байгаа давтамжийг 2 шалтгаантай гэж үзэж болох юм: 1. Салхины хурд ихсэж замдаа байгаа хатуу материалыг идэж илэгдүүлэх, хийсгэх чадал ихэссэн, 2. Сул шороо ихсэж салхинд хийсэх нь их болсон (элэгдлээс болж). Дээрх 2 тал дээр хийсэн судлагааны үр дүнд Монголд салхины хурд хүч ихсээгүй гэдэг нь тодорхойлогдсон. Харин элэгдлийн үр дүнд сул шороо ихэссэн бололтой. Өөрөөр хэлбэл газар дээр байсан хатуу материалууд буюу шороог салхи илүү их хэмжээгээр хийсгэж авах боломжтой болсон гэсэн үг юм. Сансраас авсан зургийн мэдээллээр бол хуурайшилтаас болоод ногоон ургамлын бүрхүүл маш ихээр багассан байсан. Хэрэв та энэ талаар сонирхож байвал Куросакигийн “Үхмэл навчны таамаглал” номноос дэлгэрэнгүй үзээрэй, гэхдээ үндсэндээ бол ургамлын бүрхэвч багасаж эрозийн үйл ажиллагаа ихэссэнээр хурд хүч багатай салхи ч шороог хийсгэж авах боломжтой болж байгаа юм. Энэ нийтлэл ногоон ургамлын бүрхэвч буурсантай холбоотой ямар өөрчлөлтүүд гарсныг тодорхойлоогүй юм.
Би шороон шуурганы мэргэжилтэн биш л дээ, гэхдээ миний бодлоор Говийн болон Сибирийн шороонд ижил шинж байдаггүй байх тийм үү? үүнийг мэдэх хүн байна уу?
3. Бүс нутгийн цаг агаарт хар карбоны үзүүлж буй нөлөөлөл
Улаанбаатрын агаарын бохирдолтой холбоотой хэрэг болохоор энэ нь надад илүү дөхөм сэдэв байна. Улаанбаатрын агаарын бохирдлын гол эх үүсвэр бол мэдээж микро бүрэлдхүүн (МБ)юм. МБ нь олон шалтгааны улмаас болж үүсэж болох авч мэдээж дутуу шатсан нүүрс модны хөө тортогноос болж үүсдэг маш жижиг МБ-үүд нь хүний биед хамгийн их хортой байдаг. Хөө тортогны үндсэн бүрэлдхүүнд хар карбон тул хөө тортог нь хар өнгөтэй харагддаг. Хар Карбон- нь хар өнгөтэй тул долгионы уртын спектрын хүрээнд нарны цацрагийг өөртөө маш сайн шингээдэг. Эх сурвалжаас үзэхэд хар карбон нь дэлхий дулааралд нөлөөлөх нөлөөллөөрөө CO2-н дараа 2-т ордог. (Раманатан болон Кармишел, 2008 он)
Зүүн Азийн хамгийн томоохон Хар Карбоныг ялгаруулагч бол мэдээж Хятад улс боловч Улаанбаатарын нөхцөл байдал судлахад илүү сонирхолтой байж болох юм. Улаанбаатар хот нь далайгаар өргөн уудам тал нутгаар хойноосоо урдаасаа мөн зүүн баруун талаараа алслагдсан байдаг. Улаанбаатрын МБ2,5 (өвлийн улиралд гал түлэхэд агуулагдах хэмжээ нь улам ихэсдэг) -н хэмжээ нь өвлийн улиралд ~150 mг/м3-с ч илүү болж өсдөг (Аллен, 2011) (Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас өдөр тутмын МБ2,5-н түвшин 25mг/м3-с дээш байж болохгүй хэмээн тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл МБ2,5-н энэ стандарт түвшин нь улирал болон тухайн өдрийн байдлаас хамаарч дээд тал нь 6-р ихсэж болно гэж заасан байдаг). Хар Карбон нь өөрөө Улаанбаатарт сайн судлагдаагүй боловч (Дави 2011)-д 4 гаруй жилийн дунджаар Хар Карбоны хэмжээ ойролцоогоор ~25,000 mг/м3 байсан гэж мэдээллэсэн байна.
Улаанбаатар бол Хар карбоны ялгаруулагч ихтэй боловч эргэн тойрон нь харьцангуй цэвэр агаартай, хэрэв хар карбоны бүх талын хэмжээг гаргаж мөн цаг агаар, бүс нутгийн уур амьсгалын мэдээллийг хослуулж эсвэл хар карбоны цаг уурт нөлөөлж буй нөлөөллийг дангаар судалвал үр дүнд хүрнэ гэж хэлэх гэсэн юм. Миний хийж буйтай давхцах байх л даа. (Би энд хэмжээг гаргах тал дээр ажиллаж байгаа.) Судалж гаргасан хэмжээсүүдийг нэгтгэж ХК-ы бүс нутагт хэрхэн тархдаг талаар ерөнхий судалгааг гаргаснаар агаар шинжлэлд илүү хэрэгтэй алхам болох юм.
